مسجد تاريخی باباعبدالله شهر نائین
 

بنای تاريخی مسجد باباعبد الله در ابتدا به صورت گنبد مقبره ای دوره ايلخانی بوده و سپس مسجد در كنار آن توسعه يافته است.اين بنای تاريخی به صورت مسجد دو ايوانه بوده كه پس از عبور از ورودی اصلی به صورت غير مستقيم به سمت چپ و راست به داخل صحن يا حياط وارد گرديده و در قسمت سمت چپ حياط به صورت طاقنما بوده و در سمت راست آن پشت طاقنماها شبستانی قراردارد كه به عنوان شبستان زمستانه استفاده می شده است.

مسجد باباعبدالله در اواخر قرن هفتم و يا اوايل قرن هشتم هجری ساخته شده است.كه كتيبه ای متعلق به سال 700 هجری در آن وجود دارد.اين مسجد در كوچه ای كه به فاصله اندكی از راسته بازار متصل میشود جای گرفته است.

همان طور كه ذكر شد مسجد دارای يک گنبدخانه ای مرتفع و عظيم است كه در انتهای جبهه قبله قراردارد.در اين گنبد خانه تعدادی قبور متعلق به بزرگان و عرفای زمان ايلخانان وجود دارد. كه برروی قبور با گچبريها و آيات قرآنی نقر شده است.درسه كنج های ايجاد شده در گوشه های گنبد تزئينات معماری به صورت مقرنس ديده می شود.در قسمت بالای محراب داخل گنبد نيز نقوش هندسی و گياهی توأم،با كتيبه های قرآنی ديده می شود.

درقسمت صحن يا حياط نيز شبستانی زيرزمينی ساخته شده كه بوسيله سنگهايی نور شبستان زيرزمين را تأمين می نمايد.

اين بنای تاريخی به شماره 204 به تاريخ 31/4/1313 در فهرست آثار ملی ايران به ثبت رسيده است.

مسجد جامع تاريخی محمديه

مسجد جامع تاريخی محمديه در محله محمديه شهر نائين در ميدان بالای اين محل متعلق به قرون چهارم ويا پنجم هجری است.
 اين مسجدبه صورت دوايوانه بوده با صحن يا حياط در مركز و رواقها دراطراف ساخته شده است.
در قسمت جبهه قبله رواق به صورت عميق بوده و گنبدی كوچک آجری بر بالای محراب ساخته شده است.

در دوسمت اضلاع شمال و جنوب حياط ،رواقها به صورت دواشكوبه ساخته شده كه احتمالا" از قسمت های بالا جهت استفاده برای خانمها ساخته شده است.

در سمت چپ و درست روبروی ورودی اصلی به صحن راه پله ای قرارداشته كه پس از عبور از آن به پاياب قناتی كه جهت وضوخانه ساخته شده می رسيم كه هنوز پاياب مذكور و قنات آن فعال و مورد استفاده می باشد.

در سمت چپ راهرو اصلی به داخل مسجد،شبستانی زمستانه كه احتمالا" در دوره های بعدی الحاق گرديده ساخته شده و قسمت بالای آن نيز به عنوان مهتابی جهت استفاده در فصول مختلف سال استفاده می شده است.
سردابی زيرزمينی نيز در زير صحن يا حياط مسجد وجود داشته كه ورودی آن در راهرو اصلی مسجد قراردارد.اين زيرزمين به صورت هشت ضلعی و با نماكاری بسيار زيبا ی آجری ساخته شده است و در وسط سنگ مرمر جهت تأمين نور سرداب تهيه شده است.
تزئينات مسجد شامل مقرنس های ايوان روبروی جبهه محراب می باشد. 
 

عرفی مسجد سركوچه محمديه

اين بنای تاريخی در محله محمديه يكی از محلات قديم شهر نائين واقع شده است.

مسجد سركوچه محمديه متعلق به قرون اوليه هجری بوده كه بيش از يک هزارسال قدمت دارد و از نظر شكل و پلان كاملا" بامساجد ديگر متفاوت بوده و اين يكی از ويژگی های مهم بنای مذكور می باشد. 

اين بنا فاقد صحن يا حياط بوده،پلان آن به صورت مستطيل شكل يا گنبدی در مركز ساخته شده است.
از ويژگيهای مهم بناي تاريخی مسجد سركوچه محمديه كتيبه های كوفی متعدد در قسمت فوقانی ديوارها و گنبد مسجد بوده كه كل كتيبه های آن بارنگ لاجوردی روی گچ و باخط كوفی ترسيم شده كه قسمت ساقه گنبد كوچک آن آيه 18 سوره توبه ترسيم شده است.
در قسمتی ازمسجد نام عشره مبشره به اضافه بسم الله الرحمن الرحيم نمايان است.

روبروی محراب تاريخ كتيبه ها به خط عربي به سال 469 هجری قمری ديده می شود.
به گفته مدنيان كارشناس ميراث فرهنگی و گردشگری نائين در سالهای گذشته تمامی قسمتهای بدنه ها،گنبد و كتيبه ها توسط اين سازمان مرمت و استحكام بخشی گرديده است. مقدار زيادی از جمله استحكام بخشی كتيبه ها و ديوارهای گنبد و تعميرات خود بنا انجام شده است.
اين بنا درفهرست آثار ملی به شماره به ثبت رسيده است.
مسجد سركوچه محمديه در محمديه شهر نائين و درست در مركز بافت قديم اين محل ساخته شده است.
اين مسجد پلانی كاملاً متفاوت از ديگر مساجد تاريخی داشته و آن به صورت مستطيل شكل با گنبدی خشتی در وسط بنا ساخته شده است.

اين مسجد كاملاً ساده و كوچک ساخته شده كه بر اساس شواهد ازجمله نوع پلان،مصالح موجود،كتيبه های كوفی و محراب كاهگلی موجود در زيركتيبه ها تاريخ آن به قرون اوليه هجری متعلق می باشد.
مهمترين ويژگی هنری اين مسجدوجود كتيبه های متعددكه سرتاسر قسمت فوقانی ديوارهای درونی مسجد را در بر گرفته است.اين كتيبه ها با رنگ لاجوردی بوده و آيه 18 از سوره التوبه در آن ترسيم شده است ودرچهار قسمت مسجد نام عشره مبشره به اضافه بسم الله الرحمن الرحيم ترسيم شده است.
در قسمت روبروی محراب تاريخ ساخت مسجد و يا ترسيم كتيبه ها با رنگ نوشته شده و تاريخ 469 ه ق را نشان میدهد.
 

اين مسجد احتمالا متعلق به دوره صفويه بوده و از ويژگی های آن وجود گنبدی زيبا و درب منبت كاری شده ی بسيار زيبا و نفيس به تاريخ 997 هجری می باشد.

درب قدیمی مسجد سید

 ویژگیهای معماری مسجد

اين مسجد تاريخی بر اساس الگوی مساجد چهار ايوانی بنا گرديده و مساحتی قريب به 800 متر مربع دارد.مسجد در ارتفاع 5/1 متری از سطح معبر قرار دارد و در بخش جنوب و غرب آن دوساباط كه نقش پشتبند بنا را بر عهده دارند تعبيه شده است.

اين بنا شامل فضاهايی همچون صحن،شبستان و رواق است.سرداب يا زيرزمين مسجد وتک مناره خشتی از ويژگيهای اين بنای تاريخی محسوب می شوند.ورودی اصلی مسجد در ضلع غربی قرار دارد و پس از عبور از جلو خان میتوان از طريق راهروی عريض به صحن مسجد راه يافت.شبستان اصلی مسجد با سقفی بلند و گنبدی شكل در ضلع جنوبی جای گرفته كه با پلانی مستطيل شكل با طاق و چشمه پوشش يافته است.به جبهه ی جنوبی با ارتفاع بيشتر نسبت به بقيه ی جبهه ها تاكيد بيشتری صورت می گرفته است.در جبهه ی شرقی و غربی مسجدكه به صورت دو اشكوبه «سقف،هر طبقه از بنا» بنا شده است فضايی مخصوص(موسوم به غرفه) برای بانوان تعبيه گرديده و دو جبهه به وسيله ی راهروی به يكديگر راه داشته اند. فضاهای اين دو جبهه نيز با طاق و تويزه پوشيده شده اند.

كاربندی سقف دالان ورودي و شمسه ی نيم گنبد ضلع جنوبی از جمله تزيينات به كار رفته در بناست.تزيينات سردر مسجد با آجركاری به شيوه ی راسته و خفته از الحاقات بعدی بناست.

ستونهای پهن و مستحكم مسجدكه قرنها مسجد را سر پا نگه داشته نيز از جمله ويژگيهای خاصّ اين مسجد است.

سرداب «زيرزمين» مسجد در كنار در ورودی اصلی و در سطح زيرين صحن به فرم شش ضلعی بنا شده و برای تأمين نور آن روزنه ای در سقف آن تعبيه شده است.سبک معماری زير زمين مسجد،شبيه معماری شبستان مسجد است و در زمستان و تابستان،هوايی مطبوع دارد. مسجد جامع بافران،تک مناره اي مدوّر وخشتي دارد كه از عناصر ارزشمند اين بنا و از بناهای كم نظير تاريخی است و به استناد كتاب «فهرست آثار تاريخی ايران» در دوران سلجوقی بنا شده است.ابعاد خشتهای مناره 6×30×30 و ارتفاع مناره حدود 21 متر و ورودی آن در كنار در اصلی مسجد و مقابل در ورودی سرداب و زيرزمين قرار دارد و به وسيلۀ 58 پلۀ مارپيچی تعبيه شده در درون مناره میتوان به اوج مناره رفت.  

مناره ی خشتی در دوره های بعد با آجر پوشانده شده و در دوران معاصر پايين آن را آجر نما كرده اند.در قديم از مناره ی مسجد در سحرهای ماه مبارک رمضان برای سحر خوانی و اعلام وقت سحر استفاده می شده است.

از ديگر تغييراتی كه در مسجدكهن ايجاد شده قطع ارتباط غرفه های داخل شبستان مسجد است كه در سال 1347 انجام گرفته و با برداشته شدن راه ارتباطي دو غرفه،ارتباط بخش غربی (غرفه ی مورد استفاده مردان)با بخش شرقی ( ‌غرفه ی مورد استفاده بانوان) گسسته شد.در سالهای اخير نماي بيرونی مسجد،كاه گلی و پشت بام آن با  ايزوگام،پوشيده شده است.در ورودی سمت غربی ( ورودی مردان) در سال 1347 شمسي تغييريافت.در ورودی بانوان در ضلع شرقی مسجد قرار دارد. در مسجد جامع منبری گچی وجود داشت كه در كنار آن نوشته شده بود :‌

جز علی مظهر العجايب نيست

همه جا حاضر است و غايب نيست

كَتَبَه لطف الله نايينی.

اين منبر نيز در سال 1347 تخريب شده است.

فاصله ی مسجد جامع بافران تا مسجد جامع نايين يک فرسخ است و از اين رو با توجّه به احكام خاص نماز جمعه(لزوم رعايت حداقل يک فرسخ بين دو نماز جمعه) برگزاری نماز جمعه درآن رواست و در برخی دورانهای گذشته،نماز جمعه در آن برگزار شده است.معروف است كه تونلی اين دو مسجد جامع معتبر در نايين و بافران را به هم وصل نموده كه امروزه اين مسير،مسدود شده و اثري از آن باقي نيست.اين اثر تاريخی در تاريخ 25/3/1381 به شماره 5887 به عنوان اثر ملّی به ثبت اداره ی كل ميراث فرهنگی رسيده است

منبع : اشک كوير